طوطی سانان سومین راسته بزرگ در بین پرندگان هستند (بجز راسته گنجشک سانان) و شامل 3 خانواده، 84 جنس و 398 گونه (350 گونه زنده) می باشند. این راسته از پرندگان (به استثنای چند گونه) عمدتا در نواحی گرمسیری جهان یافت می شوند. رنگارنگ، پر سر و صدا هستند و غالبا به صورت گروهی زندگی می کنند. طوطی ها با استفاده از منقار قلاب مانند و پاهای چنگک مانند از طیف گسترده ای از مواد غذایی گیاهی تغدیه می کنند. طوطی ها و کاکادوها به راحتی با سر بزرگ، گردن کوتاه و منقار قوی قلاب دارشان از سایر پرندگان تفکیک می شوند. پاهای قوی دارند و از آن برای بالا رفتن از درختان استفاده می کنند. برخی از طوطی ها به رنگ سبز هستند و بعضی دیگر به رنگ های سیاه و خاکستری. طوطی ها معمولا به صورت گروهی زندگی می کنند و با صدای بلند با یکدیگر در ارتباط هستند ولی برخی دیگر به صورت انفرادی زندگی می کنند. اکثر گونه های طوطی سانان بین محل یافتن غذا و محل استراحت پرواز می کنند و این مهاجرت روزانه ممکن است مسافت قابل توجهی را شامل شود و تعداد کمی از گونه ها مهاجرت روزانه دارند.

پیدایش و تکامل

قدیمی ترین فسیل از پرندگان مشابه طوطی ها مربوط به اواخر دوره کرتاسه (70 میلیون سال پیش) می باشد ولی برخی دانشمندان در مورد قطعی بودن این اکتشاف تردید دارند. فسیل طوطی (Archaeopsittacus verreauxi) که قدمت آن به 25 میلیون سال پیش می رسد در نزدیکی شهر آلیه فرانسه یافت شد و شباهت هایی به طوطی خاکستری امروزی (کاسکوها) دارد و تا این زمان این قدیمی ترین نمونه قطعی ثبت شده از راسته طوطی سانان است. از دیگر مناطقی که فسیل هایی از طوطی ها یافت شده در منطقه شمال غربی کوئینزلند استرالیاست که از گونه های خانواده کاکادوها قابل تشخیص نیستند. یکی دیگر از نمونه های فسیل طوطی های مدرن، Conuropsis fratercula می باشد که مربوط به دوره میوسین (در حدود 10-15 میلیون سال پیش) در نبراسکای آمریکا کشف شده است. مجموعه ویژگی های منحصربفرد مورفولوژیک مشترک بین همه طوطی ها، آنها را از سایر گروه های پرندگان متمایز می کند و تشخیص نزدیک ترین خویشاوندان آنها را سخت می کند و بر اساس این ویژگی ها لیستی از گونه ها با نیای مشترک وجود دارد. بر اساس فرم استخوان های بازو در بال، کبوترها، بر اساس خصوصیات جمجمه و وجود cere بالای منقار، جغدها و بر اساس فرم قرارگیری انگشتان، دارکوب ها، بر اساس منقار قلاب دار پرندگان شکاری و بر اساس داشتن گرده پر توکان ها را جز گونه های پیشنهادی برای یافتن نیای مشترک طوطی ها انتخاب کرده اند.

در سال 1890 طوطی ها به هفت خانواده تقسیم بندی شدند که در این بین، خانواده Psittacidae به 6 زیرخانواده دسته بندی شد. در حدود 70 سال پیش، دسته بندی جدیدتری از راسته طوطی سانان ایجاد شد که این راسته را به 6-7 خانواده تقسیم می کرد. در سال 1975 مقاله ای توسط G. A. Smith منتشر شد که طوطی ها را بر اساس ویژگی های آناتومی، ظاهری و رفتاری به یک خانواده و 4 زیرخانواده تقسیم کرد. در سال 1989، J. M. Forshaw نسخه اصلاح شده ای از دسته بندی طوطی های جهان را ارائه کرد که در آن طوطی ها را به سه خانواده Loriinae، Cacatuinae و Psittacinae تقسیم می کرد.

در حال حاضر طوطی سانان به 3 خانواده Cacatuidae، Psittacidae و Psittaculidae دسته بندی می شود. 

ویژگی های ظاهری

طوطی های ویژگی های ظاهری مشابهی با یکدیگر دارند ولی از نظر اندازه بسیار متنوع هستند و از طوطی های کوتوله با طول 9 سانتی متر و وزن 10 گرم تا طوطی های ماکائو در آمریکای جنوبی و کاکاپو در نیوزلند وجود دارند. طول منقار تا دم در طوطی ماکائو سنبلی (hyacinth macaw) که بزرگترین طوطی می باشد به 100 سانتی متر می رسد. رنگ پرها بسیار متنوع است و بیشتر طوطی ها رنگ های درخشانی دارند ولی رنگ های سبز، قرمز و زرد عمده رنگ های طوطی ها را تشکیل داده اند و گونه هایی با رنگ ساده مانند طوطی سیاه (Vasa parrot) در ماداگاسکار نیز در بین این پرندگان دیده می شوند. رنگ ها می توانند بر اساس ساختار، رنگدانه و یا ترکیبی از هر دو باشد. آبی و سبز، رنگ های ساختاری هستند که عمدتا به دلیل بازتاب نور از بافت پرها می باشند. پس از کشف این ویژگی توسط پرنده شناس دانمارکی به نام Jan Dyck، بافت دایک نامگذاری شد. پرهای کاکادوها فاقد این ویژگی می باشد و به همین دلیل رنگ سبز و آبی در پرهای آنها وجود ندارد. امکان تولید پرهای غیرعادی و یا جهش یافته به ویژه در طوطی های مناطق نوگرمسیری(neotropical) در طوطی هایی که در اسارت نگهداری می شوند وجود دارد. برای مثال طوطی هایی مانند عروس هلندی و باجریگار دارای تنوع رنگی بسیاری می باشند که در گونه های وحشی دیده نمی شود. تفاوت رنگ بین دو جنس در طوطی های استرالیایی و آسیایی دیده می شود در حالی که گونه های مربوط به آفریقا و نواحی نوگرمسیری جنس نر و ماده مشابه یکدیگر هستند. در طوطی هایی که دو جنس رنگ های مختلفی دارند بجز دو گونه اکلکتوس در استرالیا و طوطی روپل در جنوب غربی آفریقا جنس ماده کدرتر هستند. رنگ بدن طوطی اکلکتوس به قدری متفاوت است که نزدیک به یک قرن پرنده نر (سبز) و ماده (قرمز) به عنوان گونه های جداگانه ای در نظر گرفته می شده اند. طوطی های نابالغ عموما شبیه جنس ماده یا رنگی کدرتر از آنها دارند. دم طوطی ها ممکن است بلند، باریک و با فرم تیز در انتها و یا پهن، کوتاه و گرد یا زاویه دار باشد. طوطی هایی که بال های باریک و نوک تیز دارند پرواز سریع و مستقیم دارند که این ویژگی غالبا در لوری ها دیده می شود در حالی که طوطی ها با بال های گرد و پهن پروازی آهسته و سخت دارند. منقار منحصربفرد و تخصص یافته طوطی ها به آنها این امکان را می دهد که دانه ها و مغزها را که بخش اصلی رژیم غذایی این پرندگان را تشکیل می دهد را خرد کنند. در برخی گونه ها منقار بخاطر رژیم غذایی اختصاصی تغییرات جزئی پیدا کرده است. زبان گوشتی و ضخیم طوطی ها دارای یک بافت پوششی شاخی متراکم در قسمت جلویی آن است ولی در گونه های شهدخوار، پاپیلاهای (محل قرار گیری جوانه های چشایی) برس مانندی وجود دارد که برای جمع آوری گرد و شهد گیاهان سازگاری یافته است. طوطی سانان برای بالا رفتن از تنه و حرکت روی شاخه های درختان از منقار قلاب مانند و پاهای با فرم زیگوداکتیل استفاده می کنند و این فرم انگشتان پا به نگه داشتن غذا به پرنده برای خوردن آن کمک می کند.

سر در طوطی سانان نسبت به تنه بزرگ و گردن کوتاه است و از 14 مهره تشکیل شده. سرینکس دارای سه جفت ماهیچه است. 10 پر اولیه و 10-14 پر ثانویه دارد. تارسوس کوتاه و دارای فلس های ریز است. پرریزی معمولا یکبار در سال اتفاق می افتد.

پراکنش

اکثر گونه های طوطی سانان در نیمکره جنوبی و در مناطق گرمسیری بیشترین پراکندگی را دارند. پس از منقرض شدن پاراکیت کارولیا در آمریکای شمالی، پاراکیت سر طوسی، شمالی ترین گونه می باشد که به عرض جغرافیایی 34 درجه شمالی در منطقه سفیدکوه در شمال افغانستان می رسد. از سمت جنوب نیز تا عرض 55 درجه طوطی کانور زمردی در تیرا دل فوئگو آمریکای جنوبی حضور دارد در حالی که پیش از آن، پاراکیت پیشانی قرمز تا جنوب جزیره مک کواری زندگی می کرده است.

زیستگاه

اگر چه طوطی ها در زیستگاه های متنوعی یافت می شوند اما عمدتا در جنگل های بارانی گرمسیری و نیمه گرمسیری دیده می شوند. گونه هایی که در نواحی باز زندگی می کنند وابستگی شدیدی به درختان به ویژه در کنار مسیل ها دارند و به ندرت دور از آنها دیده می شوند. طوطی سانان حضور کمتری در مناطق مرتفع دارند ولی گونه هایی از طوطی ها نظیر کیا هم وجود دارند که در مناطق کوهستانی زندگی می کنند و در ارتفاعات آلپ جنوبی در نیوزلند یافت می شوند. یکی از گونه هایی که به زیستگاه تخصص یافته محدود می شود طوطی زمینی شرقی (Pezoporus wallicus) است که فقط در کوه های نواحی ساحلی در استرالیا یافت می شود. در امتداد نوار ساحلی جنوب استرالیا نیز طوطی صخره دوست (Neophema petrophila) در تپه های ماسه ای زندگی و در میان شکاف های سنگ ها اقدام به لانه سازی می کند. تاثیر وابستگی به گیاهی خاص یا جوامع گیاهی به عنوان منبع غذایی یا محل لانه سازی نیز در پراکندگی برخی گونه ها قابل مشاهده است.

رفتار

بیشتر طوطی ها به رنگ سبز هستند و در تاج درختان زندگی می کنند و بنابراین به سختی می توان آنها را دید و غالبا زمانی می توان آنها را یافت که گروهی از آنان در حین پرواز صدایشان شنیده شود. گونه هایی که در نواحی باز و یا در نزدیکی مناطق شهری زندگی می کنند جمعیت قابل توجهی از آنها وجود دارد و اطلاعات بیشتری در مورد عادات و رفتار آنها در دست است. ارتباط از طریق صدا برای حفظ جفت و بهبود انسجام بین افراد یک گروه استفاده می شود. صداهای این پرندگان عموما در اوایل صبح و اوایل عصر به ویژه در زمان پرواز و هنگام استراحت شبانه شنیده می شود و جستجوی غذا و استراحت در طول روز معمولا در سکوت نسبی انجام می شود. گونه هایی نظیر کاکاپو و طوطی شب که زندگی انفرادی دارند در مقایسه با طوطی هایی که به صورت گروهی زندگی می کنند تمایل کمتری به ایجاد صدا دارند. اگر چه طوطی هایی که در اسارت زندگی می کنند توانایی بالایی در تقلید صدا دارند ولی بروز این رفتار در طبیعت به ندرت دیده شده است. بیشتر طوطی ها به ویژه طوطی هایی با جثه کوچک پروازی مستقیم و سریع دارند. در گونه های بزرگتر نحوه پرواز متفاوت است، برای مثال ماکائوها نسبتا سریع پرواز می کنند اما پرواز کاکادوهای سیاه آهسته است. تخمین زده می شود که طوطی های گالا می توانند تا سرعت 70 کیلومتر بر ساعت را پرواز کنند و در نتیجه در بازه زمانی کوتاهی مسافت زیادی را طی می کنند و سرعت طوطی تیزپر (Lathamus discolor) می تواند به 80 کیلومتر بر ساعت نیز برسد. مهاجرت فصلی فقط در طوطی های ساکن جنوب شرقی استرالیا از جمله طوطی بال آبی، طوطی منقار نارنجی و طوطی تیزپر دیده شده است که در حدود 300 کیلومتر را بین منطقه زادآوری در تاسمانی تا محل زمستان گذرانی طی می کنند. مهاجرت به ارتفاعات نیز در برخی گونه ها دیده می شود و بستگی به شرایط محیطی در فصل زمستان دارد.

تولید مثل

اکثر گونه های طوطی سانان سیستم تک همسری دارند و برای مدت طولانی یا حتی در کل طول زندگی فقط با یک جفت می مانند. ولی گونه استثنا طوطی غیر پروازی کاکاپو است که جنس نر هیچ نقشی در نگهداری از تخم ها و جوجه ها ندارد. طوطی های جفت معمولا در کنار یکدیگر هستند و با هم به جستجوی غذا می پردازند. بیشتر اطلاعاتی که در مورد رفتار تولید مثلی طوطی ها به دست آمده حاصل مطالعات این پرندگان در اسارت است و در مورد رفتار طوطی وحشی اطلاعات کاملی وجود ندارد. زادآوری زمانی اتفاق می افتد که طوطی ها از وضعیت آب و هوا و در دسترس بودن مواد غذایی اطمینان داشته باشند و در مناطق معتدله در فصل بهار و تابستان و در مناطق استوایی بر اساس وضعیت بارندگی است. در مناطق خشک که بارندگی نامنظم است دسترسی به منابع آب های سطحی می تواند باعث شروع سریع این فرایند شود. در جنوب استرالیا، باجریگارها معمولا در طول ماه های بهار و تابستان اقدام به جفتگیری می کنند در حالی که این رفتار در گونه های ساکن نواحی شمالی در طول پاییز و زمستان دیده می شود.

مطالعات انجام شده نشان می دهد که رفتارهای جفت یابی در طوطی ها ساده است و غالب رفتارها شامل تعظیم کردن، انداختن و تکان دادن بال ها و دم، بالا بردن پا و یا گشاد شدن مردمک هاست. قسمت های رنگی پرها نقش مهمی در این جفت یابی دارد. پیش از جفتگیری، نر مانند تغذیه جوجه ها، غذای برگشت داده شده از چینه دان را به پرنده ماده می دهد. نمایش های زیباتری مانند نمایش "ضربه زدن" توسط کاکادو نخل انجام می شود و شامل باز کردن بال ها، بالا بردن تاج و پا کوبیدن بر زمین است.

لانه های انتخاب شده توسط طوطی معمولا شامل حفره های طبیعی روی تنه درختان و یا سوراخ هایی است که موریانه ها و دارکوب ها بر روی درختان ایجاد کرده اند می باشد و بعضی گونه ها نیز در چاله هایی که بر روی زمین وجود دارد یا در شکاف های میان صخره ها اقدام به لانه سازی می کنند. طوطی های طوق صورتی (ملنگو) در هند، شکاف دیوارها و زیر بام خانه ها را برای لانه سازی انتخاب می کنند.

طوطی کیا، کاکاپو و طوطی دالان ساز (بومی آمریکای جنوبی) حفره هایی را در زمین یا زیر سنگ ها ایجاد می کنند. برخی از گونه های ماکائو و پاراکیت پیشانی سرخ، در شکاف بین صخره ها را برای لانه سازی مناسب می دانند و طوطی صخره دوست در میان شکاف سنگ ها و لانه های قدیمی پرندگان دریایی را ترجیح می دهند. بیشتر طوطی سانان موادی مانند شاخه درختان، موی حیوانات و ... برای بسترسازی به لانه نمی آورند و تخم ها مستقیما بر روی سطح قرار می گیرد.

تخم طوطی سانان سفید رنگ است و یک روز در میان تخم گذاری انجام می شود. تعداد تخم ها از 1 تا 3 عدد در طوطی های بزرگ، 3 تا 5 عدد برای طوطی های با جثه متوسط و 8 عدد یا بیشتر در طوطی های کوچک می باشد. در اکثر گونه ها، جنس ماده به تنهایی روی تخم ها می نشیند و توسط جنس نر تغذیه می شود ولی گونه هایی هم وجود دارد که نرها نیز از تخم ها مراقبت می کنند. لوریکیت های نر بیشتر وقتشان را در لانه و در کنار ماده ها سپری می کنند ولی مشخص نیست که در نشستن روی تخم ها نیز شرکت داشته باشند. به طور کلی در خانواده Psittacidae، نگهداری از تخم ها بر عهده جنس ماده و در برخی گونه های خانواده Cacatuidae، هر دو جنس از تخم ها مراقبت می کنند.

مدت زمان به دنیا آمدن جوجه ها بسته به اندازه جثه طوطی متفاوت است و برای طوطی های کوچک بین 19-23 روز و در ماکائوها به بیش از 30 روز می رسد. جوجه هایی که به تازگی از تخم درآمده اند نابینا و فاقد پر هستند یا اکثرا یک پوشش نازک کرکی سفید رنگ دارند. چشم ها 7-14 روز پس از تولد باز می شوند و در بیشتر گونه ها کرک های سفید رنگ جای خودشان را به پرهای طوسی رنگ می دهند و به تدریج پرهای اصلی در می آیند. جوجه های تازه متولد شده توسط جنس ماده مراقبت و غذادهی می شوند و جنس نر وظیفه تغذیه طوطی ماده را بر عهده دارد و در 5-10 روزگی نر نیز برای غذادهی جوجه ها به کمک پرنده ماده می آید. رشد جوجه های طوطی سانان به کندی صورت می گیرد و طوطی های کوچک جثه 3 الی 4 هفته و ماکائوها تا 3 ماه در لانه می مانند. با وجود جثه کوچک لوری و لوریکیت ها، این زمان طولانی تر است. این مدت در طوطی سرشاهینی به 9 هفته نیز میرسد.

طوطی های نوجوان عموما شبیه جنس ماده است و یا رنگ کدرتری نسبت به آن دارد. پرنده های نوجوان دم کوتاه تری نسبت به پرنده بالغ دارند و این خصوصیت در لوری پاپوائی که فرم بالغ آن دم درازی دارد به وضوح قابل مشاهده است. تفاوت زیادی بین فرم نوجوان و بالغ طوطی کرکس وجود دارد، طوطی نوجوان کاملا پوشیده از پر است ولی در فرم بالغ آن سر پرهای بسیار ریز و کرکی دارد. رنگ عنبیه در طوطی سانان بالغ به رنگ نارنجی، زرد و یا سفید و در طوطی سانان جوان تیره رنگ است.

تغذیه

رژیم غذایی اکثر طوطی ها برپایه دانه ها و میوه هایی است که از روی درختان یا روی زمین پیدا کرده اند. طوطی ها با استفاده از زبانشان دانه ها را زیر نوک بالایی نگه می دارند و با لبه تیز نوک پایین آن را برش می دهند و قسمت قابل مصرف را جدا می کنند. استفاده از پا نیز برای گرفتن غذا رفتاری معمول است و غالبا این کار را با پای چپ انجام می دهند اما این کار در گونه هایی که غذایشان را از روی زمین پیدا می کنند کمتر دیده شده و رایج نیست. وجود تغییرات جزئی در منقار بسته به روش های تغذیه در گونه های مختلف دیده می شود. برای مثال نوک بالایی بلند و با انحنای کم در طوطی نوک روشن نوک دراز (Cacatua tenuirostris) و طوطی نوک روشن غربی به کندن ریشه و پیاز گیاهان کمک می کند در حالی که منقار پهن و صاف در کاکادوی سیاه دم سرخ برای خرد کردن دانه ها و مغزهای سفت مناسب است. طوطی ها بجز مواردی که ممکن است دانه یا میوه خورده شده را روی زمین بیاندازند هیچ نقشی در پراکنده کردن بذر گیاهان ندارند.

لوری ها و لوریکیت ها که از شهد، گرده و میوه های نرم تغذیه می کنند نسبت به طوطی های دانه خوار سنگدان ضعیف تر و عضلات کمتری دارند. لوریکیت رنگین کمان می تواند شهد 35 گل گیاه اکالیپتوس در هر دقیقه را جمع آوری کند که این عدد در عرض 2-3 ساعت به 5000 گل می رسد که برای رفع نیاز روزانه این پرنده کافی است.

بسیاری از گونه ها مقدار کمی از بی مهرگان (حشرات و لارو آنها) را در رژیم غذایی خود دارند. طوطی سانان حداقل یکبار در طول روز و غالبا در صبح زود و یا اواخر عصر آب می نوشند و برخی دیگر بسته به گرمای هوا در طول روز نیز نیاز به نوشیدن آب دارند. آنها برای این کار، آب را در نوک پایینی نگه می دارند و سپس با به عقب بردن سر آب را می نوشند.

وضعیت حفاظتی

در میان راسته های پرندگانی که در حال حاضر وجود دارند، راسته طوطی سانان یکی از آسیب پذیر ترین پرندگان در برابر انقراض می باشد. بر اساس لیست سرخ IUCN، تنها 55 درصد از گونه های طوطی سانان را می توان در گروه با خطر کم انقراض در نظر گرفت در حالی که 45 درصد با خطر بالایی از انقراض مواجهند (27 درصد با احتمال بالای انقراض، 14 درصد در آستانه تهدید و 4 درصد در آستانه انقراض). این آمار در حال افزایش است و نشان دهنده جدی بودن تهدیداتی است که طوطی ها در طبیعت با آنها مواجه هستند.

در سال 2000 بیش از 90 گونه از راسته طوطی سانان جز گونه های در معرض خطر انقراض در لیست سرخ IUCN قرار گرفتند که طوطی سانان را به یکی از اصلی ترین گونه ها بین پرندگان در معرض خطر قرار داد. تخریب زیستگاه ها و گرفتن این پرندگان برای منافع تجاری به عنوان تهدیدات اصلی این پرندگان در نظر گرفته شده است. عامل دیگری ک جمعیت این گونه ها را تهدید می کند محدود بودن مناطق پراکنش آنهاست.

طوطی ها در مناطقی که به عنوان آفت محصولات زمین های کشاورزی شناخته شده اند مورد آزار قرار می گیرند و در مناطقی با شلیک اسلحه توسط کشاورزان کشته می شوند.

مترجم: نیوشا قریشی

منابع

Bernhard Grzimek - Grzimek's Animal Life Encyclopedia. Vol. 09 Birds II- Gale (2003)

Catherine A. Toft, Timothy F. Wright - Parrots of the Wild_ A Natural History of the World's Most Captivating Birds-University of California Press (2015)

David Burnie - Nature Guide_ Birds-DK (2012)

DK - The Natural History Book_ The Ultimate Visual Guide to Everything on Earth-DK (2021)

Joseph M. Forshaw, Frank Knight, Noel F. R. Snyder - Vanished and Vanishing Parrots_ Profiling Extinct and Endangered Species- Comstock Publishing Associates (2017)

Peter Higgins- Handbook of Australian, New Zealand and AntarcticBirds: Vol. 4: Parrots to Dollarbirds (1999)